,,Krajowidoki”- malownicze obrazy Kresów Wschodnich

Terminami Kresy, Kresy Wschodnie, Kresy Utracone zwykło się określać wschodnie tereny przedwojennej Rzeczypospolitej, ziemie położone za linią rzeki Bug, z głównymi miastami Lwowem oraz Wilnem. Pojęcia te ciągle są żywo komentowane, budzą emocje a nade wszystko są źródłem pamięci historycznej, oraz przedmiotem mitologizacji, zważywszy na fakt, iż na obszarze tym zrodziły się ważne dla nas tradycje narodowe. To tam urodzili się wybitni twórcy polskiej kultury, nauki, historii, literatury, tam znajdują się miejsca słynnych wydarzeń historycznych oraz ślady harmonijnego współistnienia różnych religii i narodowości.

Ziemie te stały się przedmiotem refleksji historyków czy miłośników krajoznawstwa począwszy od okresu Oświecenia, kiedy żywo zainteresowano się pamiątkami przeszłości. Na ziemiach polskich podczas zaborów, było to szczególnie istotne, bo zyskiwało rangę budowania tożsamości narodowej. Przywracano więc pamięć o miejscach, obiektach i zabytkach odgrywających czołową rolę w czasach dawnej świetności ojczyzny. Tak czynił Julian Ursyn Niemcewicz (1757-1841) relacjonując swe podróże krajoznawcze po ziemiach polskich od 1811 do 1828 roku.  Tendencje te były kontynuowane w okresie romantyzmu. Pojawiło się wówczas zainteresowanie orientem, które na polskim gruncie skoncentrowało się na  owianych nostalgiczną aurą Kresach.

Relacje literackie wsparte były rzecz jasna obrazami znanych miejsc oraz zabytków i z czasem rozpowszechniły się w albumach tzw. „krajowidoków”, które dzięki stosunkowo taniej technice litografii, mogły być powszechnie kupowane. Wypracowano wówczas określone formuły stylistyczne nawiązujące do kategorii „malowniczości”, rozwiązania kompozycyjne (dalekie perspektywy, sztafaż drobnych postaci na pierwszym planie), tematyka rodzajowa silnie osadzona w rodzimym krajobrazie. Tego typu działalność zapoczątkował Zygmunt Vogel (1764-1826), protegowanego Czartoryskich, Potockich i Mniszchów, który wykonywał widoki różnych miast, zamków i posiadłości. Później Jan Nepomucen Głowacki (1802-1847) dokumentował w swoich obrazach oraz grafice zabytki i krajobraz kulturowy Krakowa i okolic, wiedeńczyka Antoniego Langego (1774- 1842) zauroczyły Lwów oraz Galicja Wschodnia. Wybitnym malarzem widoków miejskich, architektury i wnętrz był Marcin Zaleski (1796-1877, który otrzymał w latach 40. XIX wieku rządowe zamówienie na dokumentowanie widoków „wszystkich fortec znaczniejszych w Królestwie Polskim i Cesarstwie”. 

Najbardziej płodnym podróżnikiem i rysownikiem zabytków był Napoleon Orda (1807-1883) – malarz, pianista i kompozytor, którego prace przechowywane w Dziale Sztuki, pokazywane są na wystawie. Artysta pozostawił ogromny dorobek – ponad 1000 rysunków i akwarel ukazujących widoki miejsc, które w latach 1840-1880 odwiedził podczas artystycznych podróży po Europie a później po guberniach: grodzieńskiej, wołyńskiej, mińskiej, kowieńskiej, witebskiej, wileńskiej i mohylewskiej, a także Wielkim Księstwie Poznańskim, Prusach Zachodnich i Galicji. Za życia Napoleona Ordy w ramach albumu ukazało się 8 serii zawierających 260 litografowanych rysunków i akwarel, odbitki wykonano w Zakładzie Litograficznym Maksymiliana Fajansa w Warszawie w latach 1873-1883.

W drugiej połowie XIX wieku, pod wpływem nowych prądów artystycznych, zintensyfikowano  rozwoju technik graficznych, które z powodzeniem zaczęły wykorzystywać fotografię. To fotografia, dając możliwie wierne odwzorowanie rzeczywistości, pełniła główną rolę w dokumentowaniu zabytków i ich popularyzacji.  Najbardziej rozpowszechnionym sposobem takiego postepowania były karty pocztowe, które dostępne były dla każdej osoby podróżującej. Na wystawie pokazano karty pocztowe pochodzące z Działu Historycznego, zaprezentowano widoki Lwowa i Wilna oraz pomniejszych miejscowości z Kresów Wschodnich.

Wystawa czynna w Refektarzu Muzeum Okręgowego w Rzeszowie, ul. 3 Maja 19, w listopadzie 2024 roku.